Κτίστηκε γύρω στο 300 μ.Χ. , από τον Γαλέριο για μαυσωλείο του. (Ο Γαλέριος πέθανε και ετάφη μακριά από την Θεσσαλονίκη ). Κατά μία άλλη εκδοχή υπήρξε ναός αφιερωμένος στο Δία.
Με την κατάργηση της ειδωλολατρίας και την επικράτηση του Χριστιανισμού στα χρόνια του Μεγάλου Θεοδοσίου ( 379-395
μ.Χ.) το ρωμαϊκό αυτό οικοδόμημα μετατράπηκε σε Χριστιανικό Ναό. Είναι ο αρχαιότερος Ναός της Θεσσαλονίκης. Τότε προστέθηκε ανατολικά η αψίδα του Ιερού, κτίστηκε δακτύλιος σε απόσταση οκτώ μέτρων και διπλασιάστηκε σχεδόν ο αρχικός χώρος του Ναού, για να εξυπηρετήσει το μεγάλο πλήθος των χριστιανών. Διακοσμήθηκε με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση και λαμπρά ψηφιδωτά στον τρούλο, στις καμάρες και στα τοξωτά ανοίγματα.
Τα ψηφιδωτά είναι τα αρχαιότερα εντοίχια ψηφιδωτά και τα μοναδικά της αυτοκρατορικής τέχνης στα χρόνια του Μ. Θεοδοσίου. Στη ζωφόρο των μαρτύρων μπορεί να δεί σήμερα κανείς δεκαπέντε Αγίους μάρτυρες από την Ανατολή που τιμώνται όμως σε όλη την αυτοκρατορία ,τον καθένα με το όνομα του , το επάγγελμα του και την ημερομηνία εορτασμού του . Ένα μνημειώδες εικονογραφημένο ημερολόγιο. Στην κορυφή του τρούλου βρίσκεται το θαυμάσιο ψηφιδωτό του Χριστού «εν δόξη».
Η μεγαλοπρέπεια του οικοδομήματος, ο θαυμάσιος χριστιανικός διάκοσμος και η βαθύτερη σημασία που είχε ως ειδωλολατρικό αυτοκρατορικό οικοδόμημα , που είχε μετατραπεί σε αυτοκρατορικό Χριστιανικό Ναό, συνετέλεσαν ώστε η Ροτόντα να γίνει μητροπολιτικός Ναός της Θεσσαλονίκης και καθιερώθηκε ως Ναός των Αρχαγγέλων ή των Ασωμάτων.
Ο Ναός των Αρχαγγέλων υπήρξε η μητρόπολη της Θεσσαλονίκης σε όλη τη μακρά περίοδο του Βυζαντίου (Ευστάθιος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, 13ος αι. Καμενιάτης 14ος αι.).
Η θαυμάσια τοιχογραφία της Αναλήψεως στην αψίδα του Ιερού δημιουργήθηκε όταν ο αυτοκράτορας Βασίλειος Βουλγαροκτόνος έμπαινε στη Θεσσαλονίκη μετά την οριστική συντριβή των Βουλγάρων του Σαμουήλ.
Το Ναό σεβάστηκαν ως μητροπολιτικό Ναό και αυτοί οι Λατίνοι, που δεν δίστασαν να εγκατασταθούν ακόμη και μέσα στον Άγιο Δημήτριο.
 |
| Τμήμα ψηφιδωτού |
Τότε τα ιερά σκεύη και οι φορητές εικόνες μεταφέρθηκαν σ’ ένα εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται έξω από τον περίβολο της Ροτόντα. Οι ανεκτίμητοι θησαυροί του Μητροπολιτικού Ναού διασκορπίστηκαν , όπως ο περίφημος άμβωνας –γλυπτικό αριστούργημα –του οποίου δύο μεγάλα τεμάχια μεταφέρθηκαν το 1900 από τους Τούρκους στην Κωνσταντινούπολη.
Με την απελευθέρωση της Μακεδονίας το 1912 από τον Τουρκικό ζυγό ο Ναός εγκαινιάστηκε από τον Μητροπολίτη Γεννάδιο εις τιμήν του Αγίου Γεωργίου.
Το 1917 κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, αρχαιολόγοι από τα γαλλικά στρατεύματα που βρισκόταν στην πόλη, εισέβαλαν στον Ναό υπό το πρόσχημα των αρχαιολογικών ανασκαφών και τον ανέσκαψαν εκ θεμελίων.
Το 1964 ο Μητροπολίτης Παντελεήμων Παπαγεωργίου εγκαινίασε νέο θυσιαστήριο με άγια λείψανα. Κατόπιν τούτου ο Ναός λειτουργούσε κανονικά με τον ιδιαίτερο χαρακτηρισμό του Πανεπιστημιακού Ναού.
Στους σεισμούς του 1978 ο Ναός βρισκόταν σε εξελεκτική κατάσταση καταρρεύσεως. Έγιναν πλήθος εργασιών, κατ’αρχήν υποστυλώσεως , έρευνες, πλήθος εργαστηριακές δοκιμές, ενέματα, συντήρηση των ψηφιδωτών και τέλος πρις λίγες μέρες απαλλάχτηκε από τις σκαλωσιές και ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση του.
Το περίεργο είναι ότι ο Σταυρός του τρούλου, η Αγία Τράπεζα του 1964 και η επιγραφή Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου έχουν εξαφανιστεί. Επί των ημερών του, ο μητροπολίτης Παντελεήμων Χρυσοφάκης εγκαινίασε εκ νέου τον Ι. Ναό.
Η ανακήρυξή του Ναού ως μνημείου, βέβαια δεν σημαίνει ότι έχασε την ιερότητα του χώρου του. Πολύ σωστά το κεντρικό αρχαιολογικό συμβούλιο (ΚΑΣ) πανψηφεί αποφάσισε την επανατοποθέτηση στον τρούλο του τιμίου Σταυρού που υπήρχε τουλάχιστον μέχρι το 1951. ΥΠΠΟΑ/Γ∆ΑΠΚ/∆ΒΜΑ/ΤΒΜΑΧΜΑΕ/369131/217733/10534/3011/23.12.2015.
Απόσπασμα από κείμενο της κας Ευθαλίας Γούναρη, Θεολόγου και Πολιτικού Μηχανικού, τέως προϊσταμένης της Διευθύνσεως Αποκαταστάσεως Δημοσίων Κτιρίων και Μνημείων της ΥΑΣΒΕ. (Οι επισημάνσεις στο κείμενο είναι δικές μας.)
(Πηγή: http://tideon.org/index.php/2012-02-11-18-49-10/2012-02-11-19-10-53/7300-2016-01-14-14-06-11)
